23 maja 1255 roku spotkali się dwaj właściciele Ziemi Kołobrzeskiej: książę pomorski Warcisław III oraz biskup kamieński Herman von Gleichen. W ten dzień wydano dokument lokacyjny nowego miasta na prawie lubeckim. To bardzo ważna data w historii miasta nad Bałtykiem. W tym roku obchodzimy 764. rocznicę tego wydarzenia.
Nowe miasto na prawie lubeckim powstało na wysoczyźnie morenowej na prawym brzegu Parsęty.
- „Początkowo miało kształt elipsy i otoczone było wałem ziemnym. Domy były drewniane, kryte strzechą. Pierwszymi mieszkańcami byli koloniści niemieccy (…). Później, szczególnie kiedy stary ośrodek grodowy zaczął chylić się ku upadkowi, w mieście lokacyjnym zaczęła się osiedlać także miejscowa ludność słowiańska. Istniała tu ulica Słowiańska – (platea Slaworum) – obecnie Ratuszowa. Prof. Kazimierz Ślaski badając średniowieczne akta miejskie odnalazł tam wiele nazwisk słowiańskich (…) Dominującą rolę w życiu miasta odgrywali jednak przybysze z Niemiec”
-czytamy u dr Hieronima Kroczyńskiego w „Kronice Kołobrzegu”.
Czym było miasto na prawie lubeckim? Prawo lubeckie (niem. Lübisches Recht) to przede wszystkim niemieckie prawo lokacyjne, wzorowane na prawie Lubeki, od XIII wieku wzór prawno-organizacyjny. Cechą charakterystyczną miast lokowanych na prawie lubeckim jest brak placu rynkowego. Funkcję rynku spełniała szeroka ulica. Dokument lokacyjny wyrażał wyodrębnienie lokowanej miejscowości z terytorium państwa i wyodrębnienie lokowanej ludności z ogółu ludności państwa.
Dokument podpisany w Kołobrzegu stwierdzał, że przez pięć lat mieszczanie byli zwolnieni od płacenia olbory – czynszu miejskiego – i mogli wyrąbywać drewno budulcowe z lasów kasztelańskich. Miasto otrzymało 100 łanów ziemi uprawnej oraz tzw. Kołobrzeski Las, położony po wschodniej stronie miasta. Miasto zyskało ponadto przywilej połowu ryb w morzu pomiędzy ujściem Parsęty a ujściem Regi.
Dwa lata później powstała pieczęć z pierwszym herbem miasta. Charakterystyczne w niej były symbole obu suzerenów feudalnych, mitra biskupia i mitra książęca, a o przywileju połowu ryb w dolnej części przypominały dwie ryby łososiowate (zobacz zdjęcie pieczęci).
Wkrótce po lokacji zbudowano kościół pod wezwaniem św. Mikołaja – patrona ludzi morza. Kościół znajdował się w miejscu, gdzie obecnie jest prezbiterium bazyliki. W ciągu niespełna pół wieku nazwę, funkcje religijne i gospodarcze starego miasta przejął nowy, lokacyjny Kołobrzeg.
Budowę murowanych obwarowań w miejsce wcześniejszych wałów drewniano-ziemnych rozpoczęto w Kołobrzegu około 1289 roku. W drugiej połowie XIV wieku miasto przesunęło się w stronę południową, opierając o linię rzeki. Powierzchnia miasta wewnątrz obwarowań wynosiła około 18 ha, a długość muru miejskiego 1570 metrów.
Przez wiele lat uważano, że do miasta prowadziły trzy bramy. Od strony wschodniej brama Kamienna – na wysokości dzisiejszej Wieży Ciśnień, od północnego – zachodu brama Solna, zwana też Portową, mieszcząca się pod dzisiejszą ulicą Armii Krajowej, a od południa Brama Młyńska – usytuowana u wylotu ulicy Budowlanej.
„Jednak podczas badań wykopaliskowych u zbiegu ul. Rzecznej i Łopuskiego odkryto pozostałości innej bramy, przez którą również można było dotrzeć do portu. Znalezisko to było dla archeologów kompletnym zaskoczeniem, gdyż brama ta nie była wzmiankowana w źródłach pisanych” – pisze Monika Makoś w artykule „Miasto Czterech Bram”. Do tego tematu wrócimy w innym materiale. Oprócz bram, zewnętrzną strefę obronną miasta stanowiła fosa, a od południa rzeka Parsęta. Od wschodu dodatkowo dostępu broniły rozlewiska Parsęty i bagna.
Powstanie nowego miasta na prawie lubeckim było okazją pojawienia się w Kołobrzegu pierwszej księgi świeckiej. Było to bezpośrednio związane z morderstwem, jakiego dokonano w porcie. Długi proces toczył się w Kołobrzegu, później w Gryfii i wreszcie w Lubece jako ostatniej instancji odwoławczej.
„Radny Lubeki Albrecht von Bardewik wystąpił z wnioskiem, aby dla władz Kołobrzegu zrobić specjalny odpis kodeksu prawa lubeckiego. Rada Lubeki to zaakceptowała. 5 kwietnia 1297 r. dwaj kołobrzescy radni Jan Gemelin i Jan Kolberg wręczyli kołobrzeskiej radzie przywieziony z Lubeki ów kodeks. Dzieło zawiera 192 artykuły prawa lubeckiego, spisane jest na 86 stronach pergaminu. Z wielką troską przechowywane było w kołobrzeskim ratuszu do 1945r.
W 1945 r. dzieło zaginęło. Na szczęście w 1921 r. zrobiono jego fotograficzną kopię dla archiwum miasta Lubeki i ta się zachowała. W 2005 r. w związku z obchodami 750-lecia nadania Kołobrzegowi lubeckich praw miejskich wydawnictwo Petera Janckego w Hamburgu wydało kopię kodeksu. Książka zawiera reprint tekstu pierwotnego, transkrypcję na czcionki drukowane, tłumaczenie tekstu na współczesny język niemiecki, glosarium i inne materiały uzupełniające. Tłumaczem tekstu kodeksu jest Thomas Rudert. Pozostałe materiały opracował Rolf Hammel-Kiesow.”
-pisze dr H. Kroczyński w „Dzieje książki i bibliotek w Kołobrzegu”.
Można wywnioskować, że lokacja Kołobrzegu była punktem, od którego rozwój miasta zdecydowanie nabierał znaczenia. Po 30 latach – w roku 1284 – wstępuje do Hanzy. Niestety, do dziś nie pozostały żadne ślady bram miejskich ani murów obronnych. Nieliczne zabytki średniowiecznego Kołobrzegu to Baszta Lontowa wzniesiona w 1450 roku oraz fragment murów więziennych przy obecnej ulicy Wąskiej.
Współczesna zabudowa również nie zadbała o pamiątki z najwcześniejszych lat Kołobrzegu. Była ku temu okazja podczas budowy nowoczesnej Starówki przy ulicy Armii Krajowej, gdzie odkryto fragmenty Bramy Solnej. Podobnie gdy remontowano ulicę Budowlaną czy też nadbudowywano dawną „Bryzę”. Okruchy wczesnej historii możemy znaleźć w różnych publikacjach lub w Muzeum Oręża Polskiego czy w Muzeum Patria Colbergiensis. W ubiegłym roku w MOP odbyła się prelekcja dr Beaty Wywrot-Wyszkowskiej – tej samej, która badała odkrycie Bramy Solnej i prowadziła inne wykopaliska na terenie lokacyjnego miasta. Pracownik Polskiej Akademii Nauk wygłosiła ciekawy referat o topografii zawodowej w późnośredniowiecznym Kołobrzegu. Na podstawie przeprowadzonych przez doktor prac wykopaliskowych, podczas tego wykładu mogliśmy zobaczyć, gdzie mieli swoje warsztaty szewcy czy piekarze – jednak dziś nie ma na budynkach nawet śladu tabliczek informacyjnych, że w tym miejscu, w lokacyjnym Kołobrzegu, mieścił się taki a nie inny warsztat lub stał taki czy inny budynek. Historia ta pozostaje w pamięci jedynie dla naprawdę zainteresowanych.
I ogromna szkoda, że rozpoczynające się niedługo Dni Kołobrzegu nie nawiązują do historycznych wydarzeń. Nie ma silnego akcentu, z jakiego powodu w maju świętujemy swoiste „urodziny” tego miasta. Dni Kołobrzegu dla młodzieży kojarzą się z darmowymi koncertami, starszym – z biesiadami szantowymi czy przemówieniami przed ratuszem, jeszcze innym: z Ligą Morską i Rzeczną. Bardzo dobrze, jesteśmy różnorodni, interesujemy się wszyscy czymś innym, miasto jest nasze wspólne. Ale jednak powinniśmy wiedzieć, dlaczego Dni Kołobrzegu przypadają zawsze w okolicach 23 maja. Tymczasem nigdzie w programie tegorocznych obchodów nie zobaczymy choćby spotkania przy kamiennym pomniku przypominającym datę lokacji miasta. Średniowieczny akcent nadchodzących wydarzeń to Hanzeatycki Targ Solny, gdzie można zobaczyć prezentacje rzemiosł średniowiecznych, dotknąć niemal tamtej historii – oraz konkurs „Kołobrzeg – moja mała ojczyzna”. Niemniej to wszystko. Dobrze jednak, że chociaż – i aż – to.
Ciekawostki:
- „Kronika Kołobrzegu” H. Kroczyńskiego prezentuje wiele dodatkowych szczegółów, zobaczyć w niej można m.in. zarówno zdjęcie dokumentu lokacyjnego, a także zdjęcie fundamentów pierwszego kościoła (prawdopodobnie), odkryte w 1930 roku podczas budowy centralnego ogrzewania w kolegiacie.
- Lubeckie prawo miejskie wcześniej wprowadzono w roku 1237 w Szczecinie, choć formalna lokacja tego miasta miała miejsce w 1243 roku.
- Zdjęcie pieczęci można również zobaczyć w Muzeum Patria Colbergiensis, mieszczące się w podziemiach kołobrzeskiego ratusza.
Żaneta Czerwińska
Zdjęcie główne: zarys średniowiecznych granic lokacyjnego Kołobrzegu
Zdjęcia z archiwum Muzeum Patria Colbergiensis
Źródła:
dr H. Kroczyński „Historia Kołobrzegu”, „Dzieje książki i bibliotek w Kołobrzegu”, „Dzieje Kołobrzegu. Kalendarium”
ponadto: Miasto Czterech Bram
Architektura Średniowiecza i Starożytności:
Wykład dr Beaty Wywrot – Wyszkowskiej:
https://www.niezalezne.media/2018/03/27/tych-miejsc-nie-znajdziesz-ani-na-mapie-ani-na-szlaku-zawody-starego-kolobrzegu/